PengantenJawa

Melestarikan Budaya Luhur Adat Perkawinan Jawa

Tuesday, May 16, 2006

Mistikisme Suruh, Sadak, lan Kinang

Suruh klebu tetuwuhan sing dianggep sakral. Meh saben ritual Jawa, asring nggunakake suruh. Mula, suruh asring diarani ubarampe (sesajen). Godhong suruh, asring ditegesi kang memper karo tembung sirih, sareh, lan sedhah. Sirih tegese nyuda, njur dadi sesirik (nglakoni), ngurang-ngurangi. Memer hawa nepsu. Sareh, tegese alon - sareh dimen pekoleh. Sedhah, basa kramane suruh. Njur ana wangsalan sedhah siti (apu) boga kang binuntel roning klapa (kupat). Nyuwun apura mbokbilih kathah lepat kula.
Jaman simbah, suruh pancen mung ubarampe kanggo njaga kesehatan awak, utamane njaga untu. Kanggo nginang, ngganten, lan mucang amrih untune ora gampang pothol. Kejaba seka iku, kanthi nginang lambe bisa mingir-mingir, narik kawigaten. Karomeneh, wektu iku durung akeh lipstik lan dhokter gigi uga durung ngembrah. Ya mung sok ana sing kebablasen, anggone nginang diwuwuhi susur mbako enak mbako semprul sing njelehi. Angger simbah putri nginang, njur nguyer-uyerke susur, idu (abang) ing pakecohan — wah lali dhahar tenan. Uga ana sing nggunakake suruh kanggo ngrambang mripat klilipen, nambani mimisen, lan nambani weteng mbeseseg.
Nginang suruh sok diwuwuhi enjet, gambir, mbako, jambe, amrih bisa nundhung kruma ing cangkem. Samengko, nginang uga ngiras kanggo ngisi wektu kayadene wong udut. Malah ana jiwa sosial kang tuwuh seka nginang. Mligine yen lagi ana tamu, disuguh kinang, njur omong-omongan tutug. Mulane, ing jagad kethoprak kae yen ana paraga sepuh arep nglamarake wanita tumrap anake jejaka, sok kandha: “Yen sliramu wus ngesir salah sijine wanita, wong tuwa ora kabotan ndhodhog lawange, nginang gambir suruhe, lan nglungguhi ambene.”
Suruh asring kanggo ubarampe tradisi Jawa (manten, sadranan, supitan, lan liya-liyane). Mula, kapilih suruh ayu (sedhah ayu). Ayu, seka tembung hayu (rahayu), slamet. Tegese, suruh sing ora cacat, rupane ijo pupus ngelayoni. Trap-trapane suruh-ayu asring dijejerake pisang ayu, yaiku gedhang raja mulus kang branggah setangkep (rong lirang). Suruh dadi lambange rasa adreng arep weruh dununge keslametan. Dene pisang, seka tembung tepining sangkan. Pisang mau uga asring diarani sanggan (sangga buwana). Ateges, suruh ayu lan pisang ayu, nuduhake menawa selak kepengin weruh marang dunung (asal-usule manungsa), yaiku Kang Nyangga Buwana.
Suruh, ateges sing nindakake tradhisi enggal kepengin weruh marang surasane donya yaiku memayu hayuning bawana. Lamun suruh mau bisa nglelimbang memayu hayuning bawana, ateges uripe bakal ayem tentrem.
Suruh ngene iki pamrihe tumuju marang karahayon. Sing dipilih yaiku suruh kang matemu rose. Yaiku, suruh sing jlarit-jlarite godhong (balung-balunge godhong) ketemu. Temu rose, ateges ketemune rasa njero lan rasa njaba. Rasa njero kuwi rasa kang alus, rasane rohaniah, dene rasa njaba kuwi rasa kasar - rasane jasmaniah (wadhag). Rasa lelorone padha wigatine tumrap urip. Yen suruh mau dinggo ubarampe manten, temu rose ngemu surasa mistik minangka simbol ketemune rasa, cipta, lan karsa antarane manten lanang lan wadon. Mula manten sakloron sok dicandra ‘pindha suruh lumah lan kurebe, yen dinulu beda rupane yen ginigit padha rasane’. Ing kene ketemune rasa jalu-wanita (manunggal), angel kinayangapa.
Mulane, nalika manten panggih asring ana tradhisi balang-balangan suruh. Suruh mau diarani sadak. Antarane suruh lan sadak asring cawuh penganggone. Lelorone sok digebyah uyah, dianggep padha wae. Ngono uga ora kleru. Merga, suruh kuwi luwih cundhuk karo godhonge, dene sadak kuwi gagange. Gagang lan godhong manunggal. Suruh kang digawa manten kakung diarani gondhang tutur, lan suruhe manten wadon gondhang kasih. Ana meneh sing ngarani suruh lelorone aran jati mulya lan mulya jati. Lelorone bakal nyawiji, krasa tumanjem lair batin, lamun wus manjing dadi kinang. Kinang bakal nuwuhake idu abang putih nyawiji, kempel dadi wiji dadi. Manten sakloron mau adate dhisik-dhisikan balangan sadak. Sak kenane. Sapa sing anggone mbalang luwih dhisik tur pas ing perangan awak ‘wigati’, ateges wis weruh tenan dununge rasa sejati. Iki pancen simbol seksual kang dhuwur. Mula guyone pelawak, suruh iku sok dijarwakake dadi kesusu arep weruh. Weruh marang suruh (sesuruh, ateges pepadhang). Padhange ati lamun wus nyawiji.
Suruh, sadak, lan kinang pancen simbol mistikisme kejawen tulen. Suruh iku gegambarane karsa (karep, greget), sadak (rasa asmara), lan kinang (ciptaning ati). Tetelune bakal ngembangi uripe manungsa. Bisa disemak ing kisah simbolis Jaka Tingkir-Dhadhungawuk. Patine Dhadhungawuk, rak ya merga dibalang sadak Jaka Tingkir ta? Sadak ing mitos iki, genah lukisane rasa adreng (suruh), anggone Jaka Tingkir kepenin nginang jaman ketemu Dhadhungawuk (dhadhung+awak). Dhadhung kang dumunung ing awak, yaiku sampur. Pancen, nalika semana Jaka Tingkir kepranan marang putra ratune kang aran Rara Sampur.
Rara Sampur kok wis kebalang sadak, iki minangka tuduh mistis yen ketemune rasa (sadak), kesurung suruh (greget), arep nginang (nyawiji). Dheweke kasil mbradhat dhadhunge awak, ateges kaoyak nepsu makantar-kantar. Mung begjane, Jaka Tingkir isih waspada buktine bisa nelukake kebo dhanu nganggo lemah sakral. Kebo (iku simbole wong bodho) lan dhanu tegese asmara. Jaka Tingkir bisa mberat cubluke asmara, tegese nafsu birahi. Wusana bisa diangkat meneh dadi tamtama (lelananging jagad). Ra ya ngono ta?
Drs. Suwarna Pringgawidagda, M.Pd, Pengajar Filsafat Jawa ing FBS UNY

Wednesday, May 10, 2006

Kembar Mayang

Ada 2 (dua) sumber asal usul (sejarah atau mitos) Kembar Mayang yaiku :

a. Pakem Wayang Purwa
Menurut cerita wayang purwa, kembar mayang adalah perlengkapan yang diminta oleh Prabu Krisna pada perkawinan Sembadra dengan Raden Harjuna.

b. Primbon Jawa-Hindu Salaki Rabi

Cuplikan dari :
"De Kembar Mayang is de boom des leven" (Kembar Mayang Adalah Pohon Kehidupan Manusia)
Penulis : S. Hardjoprajitno (cuplikan ini diterjemahkan ke Bahasa Jawa oleh Eyang Kendro)

Sebenarnya bagi orang Jawa, perkawinan adalah sesuatu yang suci, sebagaimana yang dilakukan Bathara Kamadjaya dan Dewi Ratih, “bathara bathari pengasih” di kayangan Junggring Salaka, sebagaimana dituliskan di Primbon Jawa-Hindu Salaki Rabi.

Salah satu upacara yang sangat penting adalah "Upacara Panebusing Kembar Mayang" atau "Tumuruning Kembar Mayang" atau "Miyosipun Kembar Mayang saking Suwargo". Upacara tersebut dilakukan saat Malam Midodareni semalam sebelum acara Panggih atau Temu Pengantin, sekitar jam 22.00 sampai dengan jam 24.00. Kembar Mayang dibuat dan dihias oleh dua orang wanita dewasa (“sepuh”). Selanjutnya dibuatkan “sajen” lalu didoakan pada acara "Slametan Midodareni". Hal ini sebagai tanda bahwa perkawinan bukanlah sekedar bertemunya raga tetapi juga merupakan pertemuan dua jiwa yang menyatu untuk mengawali membangun keluarga.

Orang Jawa percaya bahwa Kembar Mayang adalah sebuah pemberian dari Sang Hyang Jagad Giri Nata, dan yang membawa adalah para bidadari dari surga, diantaranya: Prabasini (Supraba), Irim irim, Tanjung Biru, Warsiki, Gagar Mayang, Leng Leng Sari, serta Leng Leng Mandanu.
Kembar Mayang sebenarnya adalah juga pemberian beras ("uwos") dari para dewa. Kembar Mayang adalah ranting dari pohon Kalpataru yang tumbuhnya di sorga sebagai makanan para Dewa.
Badan Kembar Mayang dibuat dari potongan badan pisang (“debok”) yang panjangnya kurang lebih satu setengah “ kilan”. Lalu ditusuk dengan potongan bamboo berjumlah tiga, ditancapkan miring yang menggambarkan akar pohon. Batang pisang tersebut lalu dihias dengan bunga yang masih menempel di rantingnya, daun – daun beraneka ragam dan janur kuning yang ditekuk – tekuk membentuk sepasang burung. Janur dengan sepasang burung tadi ditusukkan di batang pisang agar tampak sebagai sepasang burung yang mencium bunga.
Kembar Mayang juga bisa disebut Sekar Mantyawarna, Sekar Adi Kalpataru, utawi Klepu Dewadaru kaliyan Jayadaru.

Monday, May 08, 2006

Putri Dhomas

Prabu Citragada raja Magada ketika memerima Suwanda menjelaskan bahwa ia tidak berkeberatan bermantukan Prabu Arjunasasra. Hal itu mengingat utusanya saja (yaitu Suwanda) dapat mengalahkan Raja Sewu Negara. Tentu Prabu Arjunasasra lebih hebat dari Suwanda. Siapa tidak akan bangga bermantukan raja besar? Namun Sang Putri Citrawati mempunyai tuntutan. Ia mau diperistri oleh siapa pun yang mampu mendatangkan pengiring penganten putri, sebanyak romas atau dhomas, yaitu 800 orang. Jaman dahulu ada satuan hitungan mas. Samas atau satu mas=400, romas/domas =800, lumas=1.200 dan seterusnya.

Nyirami Calon Penganten Kudu Wis Mantu?

Ing rapat-rapat panitia pancen kerep dadi pitakonan prekara sarate bisa nyirami calon penganten. Sajroning batin ana rasa tidha-tidha. Aja-aja yen nerak sarat, numusi tumrap calon penganten. Iki kudu diati-ati jalaran wong jejodhoan lan bebojoan yen bisa sepisan salawase urip. Mula bener menawa isih ana rasa ragu-ragu luwih becik mundhut priksa tinimbang nyiksa rasa. Siraman calon penganten pancen prelu katindakake. Wong arep dadi penganten mono tegese arep nindakake laku kang suci kanggo salawase. Awit saka iku kudu diwiwiti kanthi linambaran laku kang suci, yaiku resiking lair lan batin. Kanthi resik lair lan batin, calon penganten duwe rasa menep lan mantep napak jantraning urip mangun bebrayan. Wong arep dadi manten tegese bakal lumebu ing prastawa suci kang diarani ijab-qobul utawa nikah. Amarga nikah iku prastawa suci lan agung utawa prajanjen kang kuwat lan luhur, mula kudu linambaran sucining lair lan batin. Sucining lair kanthi nindakake siraman, sucining batin kanthi laku batin sarta ngantu-antu pepuji rahayu para pinisepuh nalika paring siraman.Apa kanthi mangkono calon penganten iku mesthi kudu nindakake siraman? Penulis ora ngudokake. Iki mono wujuding kabudayan. Dene kabudayan mono lair saka pangolahing budi, rasa, lan karsa kang duwe makna lan ancas luhur. Apa alane menawa calon penganten reresik lair lan batine, nyuwun pangestu para sesepuhe, ngraketake silaturahmine, kanggo ngadhepi laku kang suci ing salawase uripe. Mung sing prelu digatekake aja nganti kabudayan mau nyeret marang syirik lan musrik. Dadi calon penganten ora siraman ya ora apa-apa, tegese ora bakal ana waler lan sambekalane. Nanging apa iya, salagine arep menyang kantor wae padha siram, ngagem busana becik, lan wewangian, kok malah arep jumangkah kanggo miwiti laku kang suci (nikah) kanggo mbangun brayat salawase malah ora sesuci. Lho, sesuci (siraman) rak bisa kanthi adus dhewe ing kolah. Iya bisa nanging ora antuk pangestu lan donga para pepundhen. Iki sing mbedakake.

Urut Sarate Nyirami

Pancen ana urut sarate nyirami calon penganten. Iki mono andhedhasar tradhisi lan tata krama. Ing buku Siraman (2003) kang daktulis, urut sarate siraman prayogane sing mambu getih (trah utawa sedulur). Sawise wong tuwane calon penganten paring siraman, urute sarat sabanjure mangkene.Sepisan, urut saka pinisepuh amarga (a) para pinisepuh wis meneb ing rasa, bisa ngendhaleni nepsu (amarah, aluamah, supiah, mutmainnah), wis bisa mungkur ing kadonyan, (b) wong sing wis meneb ngungkurake kadonyan, dongane makbul bisa numusi calon penganten, (c) pinisepuh wis bontos lelakoning urip mula bisa suka wewarah/piweling utama tumrap calon penganten.Kapindho, isih jangkep. Tegese jangkep bapak lan ibu. Pinisepuh iki tegese bisa mbangun kulawarga kanthi lestari linambaran kabagyan lan kamulyan kang bisaa lumeber tumrap calon penganten sebab siraman mono ngluberake pangestu kang lumeber tumrap calon penganten.Katelu, lamun ora jangkep amarga seda, dadi ora amarga pisahan. Kasetyan mau bisa diwarisake tumrap calon penganten. Ora ana kang bisa misahake kekarone kajaba oncating nyawa saka raga. Dadi ora amarga disharmoni ing kulawarga.Kapapat, wis tau mantu. Becike pancen mangkono. Paraga sing nyirami wis tau mantu. Kanthi mangkono wus mangerti tenan tata carane nyirami.Kalima, menawa 1-4 ora ana, paraga nyirami calon penganten bisa saka wong liya sing ora mambu getih (sedulur), syarate sukses ing uripe: kariere becik, kulawargane bagya mulya, putrane padha “dadi wong”, lan liyane sauger sing becik-becik.

Kajaba Kepengin Mantu

Ana guyonan. Sing bisa nyirami iku yen wis tau mantu, kajaba wong mau pancen kepengin cepet mantu. Ing kene ngemu surasa walikan, yen kepengin cepet mantu nyiramana calon penganten! Ing prekara iki penulis durung tau mrangguli dhasare. Yen percaya ya mangga, dene ora ya ora apa-apa. Sing prelu digebengi bab pepesthen cepet mantu lan ora iku percaya wae sing nemtokake Gusti Allah kang Mahakuwasa. Sing prelu digatekake ora usah mangu-mangu lan tidha-tidha. Yen arep nyirami calon penganten, sing mantep sanajan durung mantu.

Drs. H. Suwarna Pringgawidagda, M.Pd, Dosen FBS, UNY, Praktisi MC